مروری بر پیشینه ی استفاده از چوب در ایران و دیگر کشورهای دنیا

 

تاریخچه چوب در ایران و جهان

بی شک فراوان ترین ماده ی موجود در طبیعت که از روزگاران گذشته مورد استفاده می انسانها قرار داشته، چوب است.

چوب، این ماده ی سخت که ریشه، ساقه و شاخه درختان را تشکیل می دهد و بخش اعظم قسمت زیر پوست، تنه و شاخه درختها و درختچه ها را به وجود می آورد و تا حدی در گیاهان علفی هم مشاهده می شود، شامل دو قسمت است

• الف) زنده چوب: قسمت خارجی مجاور پوست گیاه که از لحاظ فیزیولوژیکی در واقع قسمت فعال چوب است.
• ب) دلچوب: در واقع قسمت داخلی درخت بوده و مرکب از سلولهای مرده است، از زنده چوب تیره تر و عموما از آن سخت تر و بادوام تر است. گفتنی است که هر قدر بر قطر و سن درخت افزوده شود، دلچوب هم بزرگتر می شود تا جایی که قسمت اعظم تنه ی درخت را تشکیل می دهد.

 

 

چوب، در میان سایر مواد و مصالح مورد مصرف بشر دارای امتیازات عدیده یی است. از جمله آنکه به نسبت وزنش از سایر مصالح رایج - حتی فولاد - محکم تر است. تبدیل آن به ابعاد و اشکال و طرحهای مورد نظر آسان تر است، حرارت را منتقل نمی کند، از سایر مصالح به نسبت ارزان تر است و افزون بر آن، با پیشرفت هایی که در زمینه ی مقاوم ساختن چوب در مقابل حریق حاصل شده است، فواید آن افزایش یافته است. اگر چوب را پس از بریدن، خوب خشک کنند، سبکتر و محکم تر می شود، ترک نمی خورد و پیچیده نمی شود. از احتراق ناقص چوب، زغال و از تقطیر آن به کمک وسایل و ابزار علمی، الکل متیلیک، قطران و گاز چوب و ... به دست می آید. لذا سدههای طولانی است که انسان ها از چوب برای تأمین نیازهای گوناگون خود استفاده می کنند و در قرون اخیر، با توجه به اهمیت حیاتی این ماده و از ترس مواجهه با کمبود آن، انسان ها به فکر مبارزه با آفات چوب و نیز مراقبت ویژه از جنگل ها افتاده اند و در تلاشند تا هم از تعداد مصرف کنندگانی جز خود از چوب بکاهند و هم با افزایش طول عمر آن، موجبات بهره دهی بیشتری از آن را مهیا کنند.

به هر حال، روز به روز بر موارد مصرف چوب به ویژه بر میزان کاربرد آن در عرصه ی هنر افزوده می شود و انسانها به مراتب و بیش از گذشته های نه چندان دور و حتی در حال حاضر قدر و منزلت آن را خواهند دانست.

نگاهی به پیشینه ی استفاده از چوب در جهان

بیشتر صاحب نظران معتقدند که بشر از ابتدای زندگی بر کره ی زمین، چوب را می شناخته و به صورت های مختلف از آن استفاده می کرده است. نگاهی به موزه ی علوم طبیعی لندن نشان می دهد که حدود ۱۰۰۰۰ سال پیش، بشر با نیزه های چوبی به شکار می پرداخته و به وسیله ی تنه درختان از رودخانه ها عبور می کرده و از حدود ۵۰۰۰ سال پیش استفاده از قایق و سورتمه های چوبی در اروپای شمالی مرسوم بوده است.

بدیهی است تکامل صنایع چوبی، در ارتباط با وضع زندگی و میزان پیشرفتهای صنعتی جوامع و دسترسی آنها به منابع چوب بوده است، و تا جایی که تاریخ می تواند در پی بردن به سابقه ی مصرف چوب در دنیا مدد رسان باشد، می توان گفت در مصر باستان، صنایع چوبی بیش از سایر نقاط زمین پیشرفت داشته است و اسناد تاریخی گواه آن است که در دوره ی ماقبل تاریخ، - یعنی از ظهور انسان در دره ی نیل تا۳۲۰۰ سال ق.م - و به خصوص در دوره ی عصر جدیدا مصریها راه استفاده از چوب را به خوبی می دانستند و طی این مدت در اطراف خانه های خود نرده های چوبی برپا داشته بودند.

از دوره ی استفاده از سنگ و مس در صنعت ۲، صنایع مربوط به چوب ترقی فراوان کرده و ساختن انواع تختخواب و تابوتهای چوبی رواج یافت و در دورهمی حکومت خاندان تین ترقی و رونق صنایع چوب به حدی رسید که درهای چوبی بزرگ یکی از ملزومات قصرها و ابنیه ی اداری و مسکونی به حساب می آمد.

در حال حاضر نمونه های فراوانی از آثار چوبی مصر باستان در موزهی لندن و موزه ی لوور پاریس نگهداری می شود که مطالعه ی آنها می تواند راهگشای شناخت پیشرفت صنعت چوب در مصر باشد. گفتنی است که سایر ملل و اقوام هم نسبت به درجهی ترقی و پیشرفت خود، به اهمیت چوب توجه داشته اند. چنانکه در چین و از حدود سال ۱۱۲۲ ق.م ارزش چوب شناخته شده بود و آیین نامه هایی نیز برای تنبیه قطع کنندگان درختان جنگلی در نظر گرفته بودند.

 

در یونان باستان، صنایع چوب - از جمله روکش نسازی - رواج بسیاری داشته و از آن برای ساخت تخت روان و میز استفاده می شده و بر اساس نظر زنده یاد استاد مهندس کریم ساعی، اهمیت چوب برای یونانیان به آن اندازه بوده که طبق افسانه های ملی می پنداشتند هر درختی را فرشته یی نگهبانی می کند و با قطع درخت، آن فرشته نیز کشته می شود، به همین جهت در صورت ضرورت قطع یک درخت، برای آن قربانی می دادند.

در روم نیز چوب ارزش خاصی داشته و حتی می توان گفت رومی ها از اصول جنگل داری اطلاع کافی داشته اند. پس از میلاد مسیح هم گسترش صنایع چوب در اروپا ادامه یافت. در روم، ساخت کشتی های بزرگ کاملا رایج شد، در حدود سال ۱۰۰۰م، هنگامی که وایکینگها بر قسمت اعظم اروپای شمالی مسلط شدند، علت پیروزی خود را در اختیار داشتن کشتی های بزرگ مجهزی اعلام کردند که هم اکنون بقایای آنها در موزه های کشورهای نروژ و دانمارک موجود است.

از سوی دیگر با رواج دین مسیح، صنایع چوب همانند سایر صنایع تحت تأثیر و در خدمت دین جدید قرار گرفت. در و پنجره های کلیساهایی که طی قرون اولیه می ظهور مسیح ساخته شده، به خوبی می تواند مؤید این ادعا باشد. کما این که در معماری رومن (رمانسک) ۳ - که از قرن دهم تا سیزدهم میلادی ادامه داشته است - در معماری گوتیک ۴ نیز که از اواخر قرن دوازدهم در فرانسه و در تمام قرون وسطاء تا قرن شانزدهم میلادی در اروپا ادامه داشته است - غالب در و پنجره ها را چوب و به خصوص چوب بلوط تشکیل می دهد.

بعد از رنسانس نیز صنایع چوب گام دیگری در راه تکامل برداشت، به طوری که تاریخ نشان می دهد در زمان ملکه الیزابت در انگلیس، چوب به قدری مورد توجه قرار گرفت که باعث نگرانی دولت شد.

در شبه قاره هند هم از زمان های دیر و دور گذشته تا به امروز، چوب از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است. چوبهای آبنوس، بقم، بلسان بنفش و صندل (ستدل) در هند و چوب شیشام در پاکستان از جمله چوبهایی بوده و هست که از آنها در ساخت وسایل، ابزار، تندیس ها و صنایع و هنرهای مرتبط با چوب استفاده شده است.

در کشور اندونزی نیز از زمان های دور تا به حال از چوبهای مختلف در ساخت بت، تندیس و نیز آثار کنده کاری و مثبت استفاده نموده اند.

در کشور استرالیا نیز چوب کاربرد فراوانی به ویژه در ساخت مبلمان داشته است. این وضعیت به خصوص در کشور فرانسه هم وجود داشته و دارد. ساخت 

انواع مبلمان به سبک لویی و سرویس های اتاق خواب از چوب، از هنرهای شاخص کشور فرانسه بوده و هست.

به هر حال با مروری بر صنعت و هنرهای مرتبط با چوب در کشورهای مختلف جهان، این نکته مستفاد می شود: چوب از جمله موادی بوده که پیوسته نقش مهم و تعیین کننده یی در پیشبرد صنایع و حرف و هنرهای مختلف داشته است.

۲ - ۱- مروری بر تاریخچه ی مصرف چوب در ایران

 

هر چند تاریخ مصرف چوب در ایران چندان معلوم نیست ولی از خلال نوشته های محققان، مورخان و باستانشناسان می توان استنباط کرد که در ایران عصر حجر، استفاده از چوب مرسوم بوده، و به نوشته می گیرشمن - باستانشناس و ایران شناس معروف فرانسوی - مردم بومی ایران که قرنها قبل از مهاجرت آریایی ها در ایران می زیستند، در حدود ۴۲۰۰ ق.م از چوب برای خانه سازی استفاده می کرده اند و نقش یک لوحدی مربوط به ۳۰۰۰ ق.م که در شوش به دست آمده نشان می دهد استفاده از چوب برای ساخت وسایلی نظیر نردبان در این دوره مرسوم بوده است. همچنین از بررسی قطعه یی چوبی که در یکی از مقابر متعلق به ۵۰۰۰ ق.م در اطراف شهرستان فسا به دست آمده و نوع آن گلخونک۵ تشخیص داده شده، مشخص می شود که در آن زمان ایرانیان برای ساخت ابزارهای مختلف از چوب استفاده می کرده اند.

در اکتشافات باستانشناسی چراغعلی تپه مارلیک تپه) - که در استان گیلان قرار دارد - نیز ماکت گاو آهنی با دیرک بلند به دست آمده که نشان دهنده ی استفاده از چوب در ساخت گاو آهن و سایر وسایل کشاورزی است. افزون بر این، از مطالعه ی آثار مورخینی مانند هرودوت، گزنفون و کنت کورث استنباط می شود، استفاده از چوب در دوره هخامنشیان -۳۳۰ تا ۵۵۰ ق.م - بسیار مرسوم و متداول بوده است. چنانکه گزنفون در مورد سلاح جنگی ایرانیان به نیزه هایی که از چوب نوعی ستجد ساخته شده بود، اشاره کرده و متذکر شده است: ایرانیان برای فتح سارد از ارابه های چند محورهمی بزرگی که در وسط آن برجی چوبی برای استقرار تیراندازان وجود داشته استفاده کرده اند. در همین دوره، به غیر از ادوات جنگی، برای امور کشاورزی، کشتی سازی و خانه سازی نیز از چوب استفاده می شد و نقش یک گاو آهن که مربوط به سال ۴۰۰ ق.م است، به خوبی نحوه ی استفاده از چوب در کشاورزی را نشان می دهد.

برخی از پژوهشگران نیز اظهار کرده اند که بعضی از پوشش های تخت جمشید چوبی بوده و بر اثر آتش سوزی از بین رفته است. گروهی دیگر صریحة اظهار کرده اند که برای سقف بندی کاخهای شوش و تخت جمشید از چوب سدر لبنان استفاده شده است.

از دورهی سلوکیه، مدارک قابل توجهی مبنی بر استفاده از چوب در هنر و صنعت آن زمان در دست نیست، در دوره ی اشکانی جز در مواردی مانند تیروکمان سازی، سایر صنایع از جمله صنایع مرتبط با چوب، از دوره هخامنشی ها عقب تر بوده است. با این وجود علی رغم آن که معماری این دوره به پای معماری دوره های پیش تر نمی رسد، استفاده از چوب در ساختمان ها کاملا رواج داشته است.

در دوره ساسانیان، استفاده از کلاف های چوبی در میان دیوارها به ظاهر برای استحکام بخشیدن به دیوارها، معمول بوده است. همچنین از چوب برای قالب سازی طاق و گنبدهای ابنیه استفاده می شده است.

بهره گیری از چوب برای مصارف جنگی نیز در دوره ی ساسانیان اهمیت ویژه یی داشته است چنانکه پیاده نظام از سپرهایی که با ترکه ساخته شده بود، استفاده می کردند و در جنگها از منجنیقهای بزرگ چوبی که به وسیله ی فیل های قوی هیکل حمل می شد، بهره می گرفتند.

بعد از ظهور اسلام، استفاده از چوب در زمینه های مختلف از جمله در معماری ادامه یافت و هنرمندان ایرانی در دورهمی صدر اسلام آثار جالبی از خود برجای گذاشتند که برای نمونه می توان به درها و منبر مسجدی که به دستور ابومسلم خراسانی در نیشابور ساخته شد و بعد به وسیله ی عمروبن لیث صفاری تکمیل شد، اشاره کرد. |

در دورهمی سلجوقی نیز نه تنها استفاده از چوب در هنر و صنعت آن زمان مرسوم و متداول بوده بلکه به تزیین آن نیز توجه خاصی می شده است. از بررسی دو قطعه از یک منبر که ساخت قرن دوازدهم م. - اواخر دوره سلجوقی - است و هم اینک در موزه متروپولیتن نگهداری می شود، استنباط می شود در دورهمی مذکور تزیین چوب با گل و بوته - چیزی شبیه به منبت کاری فعلی - رواج داشته است. کما این که بر روی یکی از قطعات یادشده کتیبه یی چند سطری به خط کوفی و طرحهای گیاهی کنده کاری شده و بر روی قطعه یی دیگر که قسمتی از چارچوب منبر است طرحهای درشت نخل، نام وقف کننده و تاریخ آن – سال ۵۴۶ ه.ق - کنده کاری شده است.

کنده کاری و منبت کاری چوب در دوره های ایلخانی و تیموری هم ادامه پیدا می کند و در برخی از آثار دوره های مذکور شاهد ترکیب نقوش ایرانی با طرحهای چینی هستیم. از آثار چوبی قابل ذکر که به ادوار مذکور مربوط می شود، می توان به منبر مسجد نایین که تاریخ ۷۱۱ ه.ق. را دارد و با اشکال هندسی و برگهای مدور تزیین شده و نیز صندوق مرقد حضرت عبدالعظیم در شهر ری اشاره کرد.در نیمه دوم قرن چهاردهم م – سده ی هشتم ه.ق - صنعت چوب ایران، به خصوص در ترکستان غربی از لحاظ فنی و هنری به درجات بالایی رسید؛ یک رحل چوبی که هم اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک موجود است، نمونه ی خوبی از منبت کاری این دوره به حساب می آید و بر روی آن علاوه بر نام دوازده امام، نام سازنده ی آن، حسن بن سلیمان اصفهانی و سال ساخت اثر یعنی ذیحجهی ۷۶۱ ه.ق حک شده است. گفتنی است که در عصر تیموریان، شیوه کار صنعتگران و هنرمندان آثار چوبی در دوره ی ایلخانی ادامه می یابد. از نمونه های خوب این دوره یک منبت متعلق به نیمه دوم قرن پانزدهم م – سده ی نهم ه.ق قابل اشاره است که در موزه ی متروپولیتن نگهداری می شود. رویه ی این دولنگه در، به قطعات مربع شکل تقسیم و داخل هر کدام نیز تقسیمات دیگری شده و تزیینات آن عبارت است از اشکال هندسی و برگهای ظریفی که معمولا تذهیب کاران دورهمی تیموری از آن استفاده می کردند. نمونه ی مشابه این درها، تابوتی است در مدرسه ی طراحی رپرویدانس که بد ظن قوی در رمضان ۸۷۷ ه.ق فوریه ۱۴۷۳ م. - در مازندران ساخته شده و دارای تزیینات یاد شده است.

منبع: کتاب آشنایی با چوب و هنرهای مرتبط با آن ، حسین یاوری